Pierwszym spisem ludności na ziemiach polskich, którego dokumenty przedstawiamy, był spis przeprowadzony na podstawie Konstytucji z 22 czerwca 1789 r. uchwalonej przez Sejm Czteroletni (1788–1792). Wyniki tego spisu miały posłużyć do powzięcia uchwały w sprawie podatku przeznaczonego na pokrycie kosztów utrzymania stałej stutysięcznej armii. W spisie ujęto nie tylko liczbę ludności, ale także jej strukturę społeczno-zawodową. Chociaż spis ten, ze względu na jego charakter, nie objął stanów uprzywilejowanych, tj. szlachty i duchowieństwa, to jednak stał się podstawą szacunków obliczania zaludnienia Rzeczypospolitej końca XVIII w. przez dawnych i współczesnych historyków i statystyków.

Inicjatorem tych uchwał i autorem tabel statystycznych spisu 1789 r. i statystycznej metody wymiaru podatków na wojsko był poseł hrabia Fryderyk Józef Moszyński (1737–1818).

Dokumenty tego spisu to: wystąpienie posła F. J. Moszyńskiego na sesji sejmowej z 9 marca 1789 r., uzasadniające przeprowadzenie spisu, tekst Konstytucji z 22 czerwca 1789 r. pod nazwą „Lustracyja dymów i podanie ludności”, formularz „Tabella ludności spisu 1789 r.” oraz druk pn. „Okazanie proporcyi między województwami, miast, wsiów, dymów i podatków...”, będący wynikami spisu ludności.

W 1808 r. i 1810 r. przeprowadzono na terytorium Księstwa Warszawskiego pierwsze powszechne spisy ludności. Badano wówczas – stosując odrębne formularze dla miast i wsi – stan ludności i jej strukturę demograficzną (płeć, wiek), wyznanie, sytuację zawodową oraz liczbę domów. W celu opracowania materiałów spisowych powołano w Warszawie w 1810 r. Biuro Statystyczne podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Była to pierwsza centralna państwowa instytucja statystyczna na ziemiach polskich i jedna z pierwszych w Europie.

Na terenie Królestwa Polskiego przeprowadzono w latach 1824–1826 spis ludności i domów. Wyniki tego spisu zamieszczono w publikacji „Tabella  miast, wsi i osad  Królestwa  Polskiego” z 1827 r. Podawała ona dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości liczbę ludności i ilość domów, charakteryzując jednocześnie jej położenie geograficzne, przynależność administracyjną i kościelną.

Spisy ludności w Królestwie Polskim w II połowie XIX w. przeprowadzane były z inicjatywy lokalnych władz administracyjnych. Różniły się one jednak znacznie organizacją ich przeprowadzania, zakresem tematycznym i metodami opracowywania wyników. Nie były to jednak spisy powszechne i nie odpowiadały normom zalecanym przez uchwały Międzynarodowego Instytutu Statystycznego. W Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim spis ludności zamierzano przeprowadzić już w latach siedemdziesiątych XIX w., jednak trudności finansowe i organizacyjne uniemożliwiły realizację dokonania spisu.

Pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzono jednocześnie w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim dopiero 9 lutego 1897 r. Był to jedyny spis powszechny dokonany w Królestwie Polskim aż do 1914 r.; w przeprowadzeniu kolejnego przeszkodziła I wojna światowa.

W spisie 1897 r. badano szczegółowo: płeć, wiek, wyznanie, stan cywilny, miejsce urodzenia, skład społeczno-zawodowy ludności i jej wykształcenie. Wyniki tego spisu opublikowano w skali powiatów i miast, dla każdej z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego oraz odrębnie dla miasta Warszawy.

Przedstawiamy formularz tego spisu w języku polskim i rosyjskim, zawierający informacje dotyczące zasad przeprowadzania spisu. W zasadach tych wyjaśniono sposób wypełniania formularzy jednostkowych oraz niektóre zagadnienia związane z tematyką i terminologią stosowaną w spisie.

W monarchii austro-węgierskiej – w skład której wchodziła Galicja – powszechne spisy ludności przeprowadzano w latach: 1857, 1869, 1880, 1890, 1900, 1910, zawsze w dniu 31 grudnia.

Spisy ludności w Galicji były spisami imiennymi. Spisywano tzw. ludność stale zamieszkałą w danej miejscowości, jak i obecną w dniu spisu w tej miejscowości, choć w niej niemieszkającą na stałe. Taka zasada, sformułowana w 1869 r., obowiązywała we wszystkich spisach austriackich od 1869 do 1910 r. Pytano o: nazwisko, płeć, stan cywilny, wiek i miejsce urodzenia, wady fizyczne i umysłowe. Tylko w pierwszych dwóch spisach (z lat 1857 i 1869) badano narodowość.

Wyniki spisu ludności Galicji z 1900 r. oprócz opracowania statystycznego doczekały się też opracowania kartograficznego w postaci map językowych i wyznaniowych wykonanych pod kierunkiem prof. dra Józefa Buzka, ówczesnego kierownika Krajowego Biura Statystycznego.

Profesor Buzek był też autorem pracy, której tekst przedstawiamy, zatytułowanej „Uwagi ze względu na zbliżający się spis ludności”, wydanej w Krakowie w 1910 r. W pracy tej wyjaśnia, co to jest spis ludności, sposób jego przeprowadzenia oraz charakteryzuje od strony statystycznej skład ludności Galicji w podziale na cechy demograficzne, skład narodowościowy i wyznaniowy.

W połowie 1921 r. przyjęto Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1921 r. w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności. To unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, przyjmujący określenia stosowane w spisie. Dotyczy to zarówno definicji podmiotów spisywanych, organizacji spisu, obowiązków spisowych, tajemnicy statystycznej, jak i informacji o spisie i jego promocji.

Imponuje do dnia dzisiejszego zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Jak dotychczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości w odrębnych tomach dla każdego województwa.

Arkusz spisowy zawierał wówczas niezwykłe bogactwo informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób, zawierał także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości i wreszcie arkusze okręgowe. W ramach spisu 1921 r. sporządzono także wykazy gminne i powiatowe.

W programie spisu 1921 r. znalazło się unikalne badanie społeczne formularz dla sierot. Zakres tematyczny spisu 1921 r. do dnia dzisiejszego może stanowić kompendium wiedzy i determinacji statystyków polskich.

W 1921 r. Sejm Rzeczypospolitej wydał odezwę do wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Sejm odwołuje się w tej odezwie do najświętszych i największych wartości narodu, jakimi są pomyślność obywateli, rozwój kraju, naprawa sytuacji w państwie i oddalenie zagrożeń dla narodu.

Kolejny spis przeprowadzono w 1931 r. Rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września w sprawie przeprowadzenia drugiego powszechnego spisu ludności ustaliło jego termin na 2 grudnia 1931 r.

Organizacja, zasady prawne, obowiązki i zadania służb spisowych były kontynuacją rozwiązań z 1921 r., a zakres tematyczny w zasadzie był taki sam. Nowa w tym spisie była waga przywiązywana do zadań, obowiązków, kompetencji komisarzy spisowych (dzisiejszych rachmistrzów). Każdy komisarz podpisywał zobowiązanie, gdzie przyjmował obowiązki spisowe, a także otrzymywał imienną legitymację, co oznacza, że od początku polskich spisów służby spisowe były „urzędnikami państwowymi na służbie”, których chroniło prawo, a dane, które zbierali, były objęte ścisłą tajemnicą statystyczną.

Służby spisu 1931 r. przywiązywały ogromną wagę do popularyzacji spisu. Stąd też pojawiła się w obiegu znakomita ulotka Co nam da drugi Powszechny Spis Ludności? Jest to umiejętne połączenie informacji o wynikach spisu 1921 r., objaśnień do spisu 1931 r. oraz promocji samej idei spisu powszechnego.

Pierwszy dramatyczny i niezwykle bolesny w wymiarze uzyskanych wyników był spis sumaryczny z 1946 r., wprowadzony Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 stycznia 1946 r. w sprawie przeprowadzenia powszechnego sumarycznego spisu ludności cywilnej.

Decyzję tę podjęto w styczniu, a spis zrealizowano już 14 lutego 1946 r.

Był to spis dokonany wysiłkiem społecznym tysięcy rachmistrzów. Zbierano informacje zbiorcze na arkuszu dla miast – wzór nr 1 – arkuszu dla gromad wiejskich (sołectw) oraz wzór nr 2 – dla gmin jednostkowych i wzór nr 3 – zestawienie dla obwodu spisowego.

Organizację tego spisu zawierała instrukcja dla komisarzy spisowych.

Zbiór dokumentów spisu z 1946 r. uzupełniła unikalna odezwa „Do wszystkich Obywateli – Obywatelek Obwodu Gryfińskiego”, jaką wydał Powiatowy Komisarz Spisowy – Bolesław Chmura p.o. zastępcy Pełnomocnika Rządu RP na Obwód Gryfin. Niezwykły to dokument z polskiego miasta na zachodnich rubieżach – ogłoszony niespełna 9 miesięcy po zakończeniu II wojny światowej.

Druga wojna światowa spowodowała zasadnicze zmiany w liczbie ludności Polski i w jej rozmieszczeniu. Wynikały one z dużych strat związanych z wojną i okupacją oraz ze zmianą granic, a także licznych ruchów przesiedleńczych ludności po zakończeniu wojny (repatriacja Polaków z zagranicy, wysiedlanie Niemców, przesiedlanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, osiedlanie się Polaków na Ziemiach Odzyskanych).

Trzeci z kolei, a pierwszy po II wojnie światowej spis powszechny przeprowadzono w grudniu 1950 r. według stanu o północy z dnia 2 na 3 grudnia.

Ze względu na obszerność i kompleksowość, jak i rangę społeczną, spis ten otrzymał miano Narodowego Spisu Powszechnego.

Przygotowanie Narodowego Spisu Powszechnego 1950, pierwszego pełnego spisu po II wojnie światowej, wprowadziła uchwała Rady Ministrów z 10 sierpnia 1949 r. Opis znaczenia NSP 1950 zawiera ulotka Narodowy Spis Powszechny 1950 r.

Czwarty z kolei spis powszechny przeprowadzono w grudniu 1960 r. według stanu o północy z dnia 5 na 6 grudnia.

Przyczyny podjęcia spisu nie należy uzasadniać, gdyż wyniki spisów dezaktualizują się po pewnym czasie, zwłaszcza w takich krajach jak Polska, gdzie tempo przemian społeczno-gospodarczych jest wysokie. Ponadto regularne przeprowadzanie spisów powszechnych ma swoje uzasadnienie z punktu widzenia porównywalności badanych zjawisk oraz wynika z przyjętych ustaleń międzynarodowych.

Uchwała nr 92 Rady Ministrów z dnia 18 marca 1960 r. zainicjowała przygotowania do przeprowadzenia spisu powszechnego w 1960 r., a Rozporządzenie z 4 października 1960 r. ustaliło tryb realizacji tego spisu i podobnie jak w poprzednich latach zwracano się z odezwą do ludności, prosząc o masowy udział w spisie.

Kolejny spis powszechny przeprowadzony został w grudniu 1970 r. według stanu o północy z dnia 7 na 8 grudnia. Obejmował on swym zakresem pięć odrębnych członów tematycznych, a mianowicie spis: ludności, mieszkań, budynków zamieszkanych, indywidualnych gospodarstw rolnych oraz spis budynków gospodarczych w indywidualnych gospodarstwach rolnych. W porównaniu z poprzednimi spisami, spis w 1970 r. wyróżniał się znacznie obszerniejszą tematyką oraz bogatszym zakresem opracowania wyników. Ze względu na ten fakt został on przeprowadzony w dwóch terminach: spis budynków gospodarczych w indywidualnych gospodarstwach rolnych przeprowadzono łącznie z corocznym spisem rolniczym w czerwcu 1970 r., a spis ludności, mieszkań i budynków mieszkalnych oraz indywidualnych gospodarstw rolnych przeprowadzono w grudniu 1970 r.

Na mocy przepisów ustawy o statystyce z 1962 r. spis ten wprowadzało Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 lipca 1970 r. w sprawie przeprowadzenia NSP 1970. Był to spis obszerny, przygotowany, zrealizowany i opracowany niezwykle starannie (opublikowano wówczas ok. 10 mln stron publikacji). Urozmaiceniem i ubarwieniem informacji o spisie były ulotki spisowe.

Szósty kolejny spis w Polsce niepodległej, a jednocześnie czwarty w Polsce Ludowej, został przeprowadzony w dniach od 7 do 13 grudnia 1978 r.

Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 kwietnia w sprawie przeprowadzenia NSP 1978 r. odpowiadało standardom ówczesnych aktów prawnych regulujących sprawy statystyki. Nowe elementy można było zauważyć w formularzu mieszkaniowo-ludnościowym – formularz A tego spisu oraz w formularzu B, przeznaczonym do badań reprezentacyjnych ludności w zakresie migracji.

W NSP 1978 zastosowano sprawdzony wcześniej wzór ulotki – listu do mieszkańców. Po raz pierwszy zamieszczono informacje przeznaczone dla ludności, podające nazwisko rachmistrza i numer jego legitymacji. Określono także dzień i godzinę, kiedy pojawi się rachmistrz. Podobnie jak w spisach wcześniejszych wyposażono rachmistrza w legitymację. Składali oni także zobowiązanie dotyczące zachowania tajemnicy statystycznej i sumiennej realizacji obowiązków spisowych.

Decyzję o przeprowadzeniu spisu powszechnego podjęto na mocy ustawy z dnia 16 lipca 1987 r. o Narodowym Spisie Powszechnym 1988 r. (Dz. U. Nr 22, poz. 129).

Ustawa ta określała termin, zakres i organizację spisu powszechnego. Stanowiła również o przeprowadzeniu, w ramach prac przygotowawczych do NSP 1988 r., spisu próbnego, określając termin, zakres i jednostki, w których ma być przeprowadzony oraz spisu kontrolnego, którego zakres i tryb przeprowadzenia ustalił prezes Głównego Urzędu Statystycznego. Określiła też, że spis odbędzie się na terytorium kraju w dniach od 7 do 12 grudnia 1988 r. według stanu w dniu 6 grudnia 1988 r. o godz. 24.00.

Szereg dokumentów niższej rangi, w postaci instrukcji, wytycznych, wskazówek i poleceń służbowych, w sposób szczegółowy określało zadania i sposób ich wykonania dla każdej najmniejszej jednostki organizacyjnej, zaangażowanej w prace przy Narodowym Spisie Powszechnym 1988 r., na wszystkich etapach badania.

Był to spis nowoczesny, o dużym zakresie informacji, ale realizowany w bardzo trudnych warunkach i ograniczonych nakładach.

Formularz mieszkaniowo-ludnościowy miał format i kształt dostosowany do ówczesnych możliwości informatycznych.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002 został wprowadzony ustawą o spisie z dnia 2 grudnia 1999r. (Dz. U. z 2000r. Nr 1, poz. 1 i Nr 93, poz. 1026). Spis ludności i mieszkań był przeprowadzany w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 roku razem z Powszechnym Spisem Rolnym.

Spis ludności 2002 obejmował osoby stale zamieszkałe na obszarze Polski, bez względu na fakt czy osoby te przebywały w kraju w czasie spisu, czy też były za granicą oraz osoby przebywające czasowo. Spis był przeprowadzony w mieszkaniach oraz w innych zamieszkanych pomieszczeniach prowizorycznych oraz obiektach zbiorowego zamieszkania.

Spis ludności i mieszkań 2002 był badaniem szczególnym, ponieważ był pierwszym pełnym spisem po głębokich przeobrażeniach społeczno - gospodarczych i ustrojowych, jakie miały miejsce w latach dziewięćdziesiątych. Przeobrażenia te spowodowały zmiany w dotychczasowych procesach demograficznych oraz głębokie przemiany struktury społeczno - zawodowej ludności oraz pojawienie się nowych zjawisk, nieznanych wcześniej na taką skalę, takich jak: bezrobocie, bezdomność, imigracja cudzoziemców do Polski oraz nasilenie się krótkookresowych migracji zagranicznych Polaków, nowe formy własności mieszkań.