Modernizacja europejskiej statystyki gospodarczej i wpływ wprowadzanych zmian na statystykę polską

Zmiany zachodzące we współczesnym świecie, w tym postępująca globalizacja, a także nowe potrzeby użytkowników wpływają na zakres danych, jakie gromadzi i udostępnia statystyka, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Na poziomie europejskim za prezentację porównywalnych statystyk jest odpowiedzialny urząd statystyczny Unii Europejskiej, Eurostat, który we współpracy z krajowymi urzędami statystycznymi opracowuje metodologię badań obowiązujących w ramach Europejskiego Systemu Statystycznego (ESS).

W 2009 r. Komisja Europejska opublikowała Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady dot. metod produkcji statystyki Unii Europejskiej – Wizja na następną dekadę (Communication from the Commission to the European Parlament and the Council on the production metod of EU statistics: a vision for the next decade), wyznaczający priorytetowe kierunki zmian w statystyce europejskiej. W 2014 r., w wyniku dyskusji z krajami członkowskimi, powstała jego uaktualniona wersja Wizja 2020 (The ESS Vision 2020). W dokumencie tym zwrócono uwagę m.in. na konieczność identyfikacji potrzeb użytkowników, współpracy z interesariuszami, wykorzystanie nowych źródeł danych, a także przygotowanie wydajnego procesu produkcji statystyk, opartego na standaryzacji i wspólnych narzędziach, gwarantującego dane statystyczne odpowiedniej jakości. W oparciu o Wizję na następną dekadę, w latach 2009-2013, Eurostat wraz z ekspertami z krajów członkowskich prowadził prace w ramach Programu Modernizacji Europejskiej Statystyki Przedsiębiorstw i Handlu (Modernisation of European Enterprise and Trade Statistics – MEETS). Specjalnie utworzone zespoły ESSnet miały za zadanie wypracowanie praktycznych rozwiązań, które pozwolą na wdrożenie przyjętych założeń w statystyce gospodarczej.

Wyniki tych inicjatyw, po zaakceptowaniu na odpowiednich forach, zostały wprowadzone do europejskiej statystyki gospodarczej m.in. poprzez przygotowywane akty prawne. Prace nad nowym rozporządzeniem rozpoczęto w Eurostacie w 2011 r. W pracach prowadzonych od 2012 r. w poszczególnych grupach roboczych i zadaniowych Eurostatu z udziałem ekspertów z krajowych urzędów statystycznych opierano się zarówno na ogólnych wytycznych zawartych w Wizji na następną dekadę i Wizji 2020, jak i na szczegółowych rozwiązaniach metodologicznych przygotowanych w trakcie realizacji Programu MEETS. Celem prac było m.in. zwiększenie spójności danych pochodzących z europejskich badań statystyki gospodarczej pod względem ich zakresu (m.in. zmieniono przekroje i poziomy agregacji danych wymaganych w niektórych badaniach, poszerzono zakres podmiotowy i przedmiotowy, opracowano także na nowo – uspójniając – definicje 22 zmiennych występujących w więcej niż jednym badaniu). W trakcie tych prac wprowadzono pewne ograniczenia wcześniej obowiązujących wymogów, były też jednak dodawane nowe zmienne i przekroje, a także poszerzono zakres podmiotowy części badań czy też zmieniono częstotliwość opracowywania danych.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/2152 z dnia 27 listopada 2019 r. w sprawie europejskiej statystyki gospodarczej uchylające 10 aktów prawnych w dziedzinie statystyki gospodarczej (European Business Statistics – EBS) wraz z odpowiednimi aktami wykonawczymi i delegowanymi weszło w życie 1 stycznia 2021 r. To rozporządzenie oraz uzupełniające je akty wykonawcze i delegowane zastępuje następujące, obowiązujące wcześniej rozporządzenia i decyzję:

• Rozporządzenie Rady (EWG) nr 3924/91 z dnia 19 grudnia 1991 r. w sprawie ustanowienia wspólnotowego badania produkcji przemysłowej – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie (WE) nr 48/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 2003 r. w sprawie tworzenia rocznych statystyk Wspólnoty dotyczących przemysłu hutniczego w latach 2003-2009 – uchylone od  1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie Rady (WE) nr 1165/98 z dnia 19 maja 1998 r. dotyczące krótkoterminowych statystyk – uchylone od 1 stycznia 2024;
• Decyzja nr 1608/2003/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie sporządzania i rozwoju statystyk Wspólnoty z zakresu nauki i techniki – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie (WE) nr 638/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie danych statystycznych Wspólnoty odnoszących się do handlu towarami między państwami członkowskimi oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 3330/91 – uchylone od 1 stycznia 2022;
• Rozporządzenie (WE) nr 808/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. dotyczące statystyk Wspólnoty w sprawie społeczeństwa informacyjnego – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie (WE) nr 716/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie statystyki wspólnotowej dotyczącej struktury i działalności zagranicznych podmiotów zależnych – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 177/2008 z dnia 20 lutego 2008 r. ustanawiające wspólne ramy dla rejestrów przedsiębiorstw do celów statystycznych i uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 2186/93 – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 295/2008 z dnia 11 marca 2008 r. w sprawie statystyk strukturalnych dotyczących przedsiębiorstw (przekształcenie) – uchylone od 1 stycznia 2021;
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 471/2009 z dnia 6 maja 2009 r. w sprawie statystyk Wspólnoty dotyczących handlu zagranicznego z państwami trzecimi, uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1172/95 – uchylone od 1 stycznia 2022.

W związku z powyższym, EBS dotyczy statystycznego rejestru przedsiębiorstw do celów statystycznych oraz następujących dziedzin statystyki:

• Statystyka krótkookresowa (STS),
• Strukturalna statystyka przedsiębiorstw (SBS),
• Statystyka zagranicznych podmiotów zależnych (FATS),
• Globalne łańcuchy wartości (GVC),
• Wspólnotowe badanie produkcji przemysłowej (PRODCOM),
• Międzynarodowy handel towarami (ITGS),
• Międzynarodowy handel usługami (ITSS),
• Innowacje (ISS),
• Badania i rozwój (R&D),
• Społeczeństwo informacyjne (ICT) w części dotyczącej przedsiębiorstw.

Istotnym elementem wymogów, który może wpłynąć na ciągłość szeregów czasowych, są także jednostki statystyczne, w oparciu o które są prezentowane dane.

W statystyce gospodarczej wykorzystywane są najczęściej trzy jednostki statystyczne[1]:

• „Przedsiębiorstwo” jest najmniejszą kombinacją jednostek prawnych, tzn. jednostką organizacyjną wytwarzającą towary i usługi, która osiąga korzyści z pewnego stopnia samodzielności w podejmowaniu decyzji, w szczególności w zakresie alokacji bieżących zasobów. Przedsiębiorstwo prowadzi jeden lub więcej rodzajów działalności w jednym lub więcej miejscach. Przedsiębiorstwo może być jedną jednostką prawną.
• „Jednostka rodzaju działalności” (JRD) grupuje wewnątrz danego przedsiębiorstwa wszystkie części, które uczestniczą w realizacji danej działalności na poziomie klasy (cztery cyfry) NACE Rev. 2 (PKD 2007) i odpowiada jednemu lub więcej poddziałom operacyjnym przedsiębiorstwa. System informacyjny przedsiębiorstwa musi umożliwiać określenie lub obliczenie dla każdej JRD co najmniej wartości produkcji i zużycia pośredniego, kosztów siły roboczej, nadwyżki zdolności przerobowej, a także zatrudnienia i wielkości inwestycji brutto.
• „Jednostka lokalna” jest przedsiębiorstwem lub jego częścią (np. warsztat, fabryka, magazyn, biuro, kopalnia lub skład) znajdującym się w miejscu geograficznie określonym. W tym lub z tego miejsca prowadzona jest działalność gospodarcza, na rzecz której – poza określonymi wyjątkami – pracuje jedna lub więcej osób (nawet w niepełnym wymiarze czasu pracy) dla jednego i tego samego przedsiębiorstwa.

W tablicy poniżej przedstawiono obszary obejmowane EBS wraz ze wskazaniem jednostek statystycznych, dla których w ramach EBS powinny zostać opracowane dane.

W większości krajów członkowskich dane z europejskiej statystyki gospodarczej były opracowywane w oparciu o jednostki prawne (również wtedy, gdy w odpowiednich wymogach zapisana była jednostka statystyczna przedsiębiorstwo lub jednostka rodzaju działalności). Wynikało to zarówno z interpretacji definicji europejskich zawartych w Rozporządzeniu Rady (EWG) nr 696/93 z dnia 15 marca 1993 r. w sprawie jednostek statystycznych do celów obserwacji i analizy systemu produkcyjnego we Wspólnocie, wskazujących jednostkę prawną jako główny punkt odniesienia przy wyznaczaniu jednostek statystycznych, jak i mniejszego znaczenia powiązań jednostek prawnych w grupy przedsiębiorstw. Ważnym czynnikiem były także trudności napotkane przy wdrożeniu definicji z uwzględnieniem powiązań między jednostkami prawnymi, przy dość ogólnych wytycznych zawartych w rozporządzeniu z 1993 r.

W związku z postępującym w ciągu kolejnych 20 lat procesem globalizacji, a także podjęciem w ramach Programu MEETS prac nad przygotowaniem praktycznych rozwiązań umożliwiających wdrożenie definicji jednostek statystycznych, w latach 2014-2015 dla tych definicji jednostek statystycznych, które są wykorzystywane w europejskiej statystyce gospodarczej, opracowano zestaw zasad operacyjnych, umożliwiających ich praktyczne wdrożenie. Kraje członkowskie zobowiązały się do ich wdrożenia, w pierwszej kolejności w strukturalnej statystyce przedsiębiorstw (najpóźniej przy opracowaniu danych dotyczących roku referencyjnego 2018, dla tego też roku dla Polski przygotowano po raz pierwszy dane w oparciu o jednostkę statystyczną przedsiębiorstwo z zakresu strukturalnej statystyki przedsiębiorstw). Wymagało to podjęcia prac w pierwszej kolejności na poziomie krajowego rejestru statystycznego, a następnie poszczególnych badań.

W statystyce polskiej jednostkę statystyczną przedsiębiorstwo wdrożono po raz pierwszy dla danych dotyczących roku referencyjnego 2018. W większości przypadków, w tym głównie w sytuacji, gdy jednostka prawna nie należy do grupy przedsiębiorstw, jedna jednostka prawna jest nadal równa przedsiębiorstwu i jednocześnie jednostce rodzaju działalności. Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku jednostek prawnych, które są powiązane w grupy przedsiębiorstw, gdzie konieczne jest – do celów statystycznych – wyodrębnianie jednostek statystycznych. Wybór metody wyodrębniania jednostek statystycznych – przedsiębiorstw – jest uzależniony m.in. od wielkości i złożoności grup przedsiębiorstw, na które się składają. Dla dużych, złożonych grup przedsiębiorstw metodą wyodrębniania przedsiębiorstw rekomendowaną przez Eurostat jest profilowanie grup przedsiębiorstw i jednostek wchodzących w ich skład.

Profilowanie to „metoda analizy struktury grupy przedsiębiorstw zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym pod kątem prawnym, operacyjnym i rachunkowym, w celu ustalenia jednostek statystycznych w obrębie danej grupy, ich powiązań oraz najbardziej efektywnych struktur dla zbierania danych statystycznych” (zgodnie z podręcznikiem Eurostatu dotyczącym rejestrów przedsiębiorstw do celów statystycznych – Business Register. Recommendation Manual). W procesie profilowania ustala się przede wszystkim struktury przedsiębiorstw. W przypadku grup wielonarodowych profiluje się przedsiębiorstwa globalne i wchodzące w ich skład części krajowe, tj. przedsiębiorstwa krajowe okrojone, a w przypadku grup czysto krajowych profiluje się przedsiębiorstwa krajowe, których wszystkie jednostki prawne działają na terenie tego kraju. W procesie profilowania punktem wyjścia są segmenty operacyjne wyznaczone przez daną grupę przedsiębiorstw. Informacje o segmentach operacyjnych znajdują się w rocznym skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym grupy, jeśli sprawozdanie takie jest przygotowane według standardu międzynarodowego IFRS. W procesie profilowania dla przedsiębiorstwa określane są trzy podstawowe zmienne: kod działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), liczba pracujących i obrót (skonsolidowany). Profilowanie możemy podzielić na „ręczne” i „automatyczne”. Największe i najbardziej złożone pod względem prowadzonej działalności grupy przedsiębiorstw są obejmowane profilowaniem ręcznym. Oznacza to, że prace nad wyodrębnianiem przedsiębiorstw i ustaleniem powiązań jednostek prawnych wchodzących w ich skład są prowadzone osobno dla każdej grupy, a w indywidualnych, szczególnie skomplikowanych przypadkach dodatkowo w porozumieniu z tą grupą, tj. z jednostką decyzyjną najwyższego szczebla w grupie (jeżeli operuje ona na terenie Polski). Od takiej jednostki pozyskiwane są m.in. dane potrzebne do określenia wielkości przepływów pomiędzy jednostkami prawnymi, pozwalające na wyliczenie obrotu skonsolidowanego dla każdego wyznaczonego przedsiębiorstwa. Dodatkowo, w celu wyliczenia innych danych skonsolidowanych na potrzeby statystyki gospodarczej, zbierane są dane dotyczące transakcji zawieranych przez jednostki prawne funkcjonujące w ramach przedsiębiorstwa. Mniejsze grupy są również profilowane indywidulanie na potrzeby statystyki, choć bez ich udziału, wyłącznie w oparciu o dane z rocznych skonsolidowanych sprawozdań finansowych, ogólnodostępne informacje pozyskane z Krajowego Rejestru Sądowego i inne informacje będące w posiadaniu statystyki. Pozostałe grupy, małe i o prostej strukturze i niezłożonym charakterze działalności, poddawane są profilowaniu automatycznemu (którego metodologia została wypracowywana na forum europejskim i jest dostosowywana do krajowej specyfiki) lub są traktowane jako jedno przedsiębiorstwo.

W GUS podjęto prace przygotowujące statystykę polską do wejścia w życie rozporządzenia EBS, aby dane przekazywane przez Polskę do Eurostatu były zgodne z nałożonymi wymogami. Zmiany te, w szczególności zmiany zakresu podmiotowego i przekrojów, mogły wpłynąć na ciągłość niektórych szeregów czasowych z europejskiej statystyki gospodarczej.

Wprowadzając na potrzeby europejskiej statystyki gospodarczej jednostkę statystyczną przedsiębiorstwo przyjęto, że roczne dane będą jak dotychczas zbierane od poszczególnych jednostek prawnych, a dane opracowywane na potrzeby krajowe – również jak dotychczas – będą przygotowywane w oparciu o jednostki prawne, dzięki czemu na poziomie krajowym uniknie się zerwania prezentowanych szeregów czasowych. Dane z zakresu rocznej europejskiej statystyki gospodarczej są opracowywane w oparciu o odpowiednie jednostki statystyczne (głównie  przedsiębiorstwo) wewnętrznie przez GUS, co pozwala ograniczyć obciążenia respondentów. Należy przy tym podkreślić, że nie jest możliwe przeliczanie, z wykorzystaniem wprowadzonych jednostek statystycznych, danych dotyczących wcześniejszych okresów referencyjnych, przed wprowadzeniem tych jednostek statystycznych do rejestru statystycznego.

Notatkę przygotował:

Departament Przedsiębiorstw
Departament Standardów i Rejestrów

[1] Rozporządzenie Rady (EWG) nr 696/93 z dnia 15 marca 1993 r. w sprawie jednostek statystycznych do celów obserwacji i analizy systemu produkcyjnego we Wspólnocie