Obliczanie inflacji ma na celu pomiar zmian cen towarów i usług (CPI – Consumer Price Index) przeznaczanych na cele konsumpcyjne przez tzw. przeciętne gospodarstwo domowe.

Wskaźnik CPI konstruowany jest w oparciu o wiele założeń. Niezbędne są tu dwa źródła danych: 

• wydatki gospodarstw domowych na zakup towarów i usług konsumpcyjnych, które pochodzą z badania budżetów gospodarstw domowych, będące podstawą do budowy systemów wag oraz
• poziomy cen towarów i usług konsumpcyjnych, które notowane są przez ankieterów urzędów statystycznych bezpośrednio w punktach sprzedaży detalicznej, zbierane przez Internet lub pozyskane od gestorów danych z ich systemów informatycznych.

Badanie cen prowadzone jest aktualnie w 207 rejonach badania na terenie kraju, a ich  lista podlega corocznej weryfikacji. Rejonem badania jest miasto lub jego część w przypadku dużych miast. Na przykład Warszawa, podzielona jest na 6 rejonów, a Łódź – na 2. Liczba miast, w których są prowadzone notowania cen wynosi 194. W latach 2016-2018 badanie było prowadzone w 208 rejonach.

Notowania cen realizowane są przez ankieterów urzędów statystycznych w punktach sprzedaży detalicznej (zarówno dużych, jak np. supermarkety, hipermarkety i domy towarowe, jak również w małych sklepikach, kioskach i na straganach), placówkach gastronomicznych oraz w jednostkach świadczących usługi.

W 2019 r. badane są ceny ok. 1,5 tys. reprezentantów towarów i usług konsumpcyjnych. Podobna liczba ok. 1,5 tys. reprezentantów była obserwowana w latach 2016-2018.

Ustalona lista reprezentantów nie zmienia się przez cały rok i obowiązuje wszystkie rejony badania cen. Lista zawiera dwa rodzaje reprezentantów:

• produkty opisane bardzo dokładnie, z podaniem konkretnych parametrów ściśle określających ich cechy,
• produkty stanowiące wąskie grupy asortymentowe, reprezentujące, np. ubiory, bieliznę, obuwie itp.

Reprezentantami objętymi badaniem cen detalicznych są towary nabywane często, jak np. pieczywo, mięso, mleko, sery, warzywa, owoce, gazety, środki do mycia, prania i czyszczenia oraz dobra trwałego użytkowania, kupowane rzadziej, w tym m.in. meble, sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt radiowo-telewizyjny i komputerowy. Badanie cen uwzględnia opłaty ponoszone przez gospodarstwa domowe systematycznie, np. związane
z użytkowaniem mieszkania, korzystaniem z nośników energii, komunikacji miejskiej, a także obejmuje usługi kupowane rzadziej, np. turystyczne, w zakresie konserwacji i remontu mieszkania i inne. Lista reprezentantów wykorzystywana do obliczenia wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, obejmuje wyłącznie towary i usługi konsumpcyjne. Wskaźnik cen konsumpcyjnych nie obejmuje (i nigdy nie obejmował) towarów i usług niekonsumpcyjnych, np. lokomotyw, szyn itp.

Lista reprezentantów towarów i usług konsumpcyjnych objętych badaniem cen detalicznych jest corocznie weryfikowana.

Proces weryfikacji listy reprezentantów jest złożony, wieloetapowy i wielowymiarowy. Weryfikacja próby  produktów odbywa się między innymi na podstawie obserwacji ankieterów, danych z innych źródeł, w tym danych administracyjnych, różnych analiz i ekspertyz, a także w oparciu o zapisy respondentów uczestniczących w badaniu budżetów gospodarstw domowych.  W wyniku weryfikacji z reguły kilka procent próby ulega zmianom polegającym na:

• aktualizacji opisów,
• usuwaniu pozycji, które straciły cechy reprezentatywności,
• dodaniu nowych reprezentantów osiągających znaczący udział w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych.

Specyficzną kategorią zmian są zmiany spowodowane czynnikami innymi niż bezpośrednio wynikające z uwarunkowań rynkowych czy preferencji konsumentów – np.:

• zmiana klasyfikacji stosowanej w badaniu (konieczność zapewnienia reprezentatywności dla innego zakresu grup produktów),
• konieczność ograniczenia próby ze względu na skrócenie okresu notowania,
• dostosowywanie badania do nowych standardów międzynarodowych (np. w zakresie jakości próby),
• potrzeby publikacyjne.

Ceny towarów i usług notowane są raz w miesiącu z wyjątkiem owoców i warzyw, w zakresie których notowania cen prowadzone są dwa razy w miesiącu. Notowania cen paliw silnikowych i oleju opałowego, których ceny mogą się zmieniać kilkakrotnie w ciągu okresu objętego notowaniami, są prowadzone tak aby uwzględnić wszystkie zmiany cen w tym okresie.

Notowania cen  konsumpcyjnych przeprowadzane przez ankieterów dokonywane w okresie od 5 do 22 dnia miesiąca sprawozdawczego. Zgodnie z metodologią ankieterzy prowadzą notowanie cen w tych samych punktach sprzedaży przez okres przynajmniej jednego roku.

Uzupełniającym źródłem danych są cenniki, zarządzenia i decyzje w zakresie cen jednolitych, obowiązujących na terenie całego kraju lub jego części, wydawane przez organy administracji rządowej oraz organy jednostek samorządu terytorialnego i podmioty prowadzące działalność gospodarczą, np. urzędowe ceny wybranych środków farmaceutycznych, usługi notarialne, cenniki związane z wywozem śmieci, usługi bankowe.  W obliczeniach CPI są wykorzystywane także informacje pozyskane od gestorów danych. Przykładowo od 2018 r. wskaźnik cen dla grupy Ubezpieczenie pojazdów silnikowych obliczany jest na podstawie danych transakcyjnych przesyłanych przez towarzystwa ubezpieczeniowe. Dane te zastąpiły notowania prowadzone przez ankieterów, które ze względu na specyfikę rynku nie były możliwe do pozyskania. W najbliższym czasie GUS planuje wdrożenie wykorzystania danych od gestorów do obliczania wskaźnika cen dla grup Olej napędowy, Benzyna oraz Gaz ciekły i pozostałe paliwa do prywatnych środków transportu.

Ważną rolę w obliczaniu wskaźnika ogółem ma stosowana klasyfikacja produktów i oparta na niej struktura wydatków gospodarstw domowych, czyli tzw. wagi przypisane poszczególnym grupom produktów (nie pojedynczym produktom).  Co miesiąc gromadzonych jest ponad  200 tys. poziomów cen reprezentujących konsumpcyjne wydatki gospodarstw domowych pogrupowanych w ok. 340 grup elementarnych zgodnie z Klasyfikacją Spożycia Indywidualnego według Celu (ECOICOP). Poza zmianą ceny danego towaru w badanych okresach o wpływie tej zmiany na wskaźnik ogółem decyduje zatem zaklasyfikowanie tego produktu do danej grupy wydatkowej i waga tej grupy we wskaźniku ogółem.

Co roku GUS dokonuje także aktualizacji wspomnianego wyżej systemu wag, na podstawie których obliczana jest inflacja. Wagi pochodzą z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych (BBGD) – cyklicznego badania ankietowego mierzącego wydatki i dochody ok. 37 tys. gospodarstw domowych wypełniających specjalne książeczki, w których zapisują swoje codzienne zakupy. Dzięki nim GUS wie co konsumenci kupują i w jakiej ilości. Na tej podstawie powstaje koszyk wydatków konsumpcyjnych z roku poprzedzającego badanie cen. Z natury rzeczy ma on odzwierciedlać doświadczenie przeciętnego konsumenta.

Badanie cen konsumpcyjnych wymaga stałych udoskonaleń i modyfikacji wynikających m. in.  ze zmian zachowań konsumentów, uwarunkowań rynku, dostępności nowych źródeł danych czy nowelizowanych wymogów prawnych.

Wszelkie zmiany zasad metodologicznych są komunikowane opinii publicznej przed ich wprowadzeniem na stronie internetowej GUS.  Przykładowo w przeszłości GUS informował o wprowadzeniu sezonowości w notowaniach produktów (2011 r.), o zmianie klasyfikacji i jej wpływie na wskaźnik cen (w 2014 r.) oraz o modyfikacji notowań cen dla towarów z grupy Odzież i obuwie  (2018 r.).

Metodologia badania cen konsumpcyjnych jest dostosowana do standardów międzynarodowych oraz doskonalona na bieżąco od wielu lat w ścisłej współpracy z biurem statystycznym Unii Europejskiej – EUROSTAT-em. Zasady gromadzenia danych, jak również poszczególnych etapów obliczeń są zharmonizowane z wymaganiami Unii Europejskiej ujętymi w aktach prawnych.

Obecnie prowadzone są intensywne prace ukierunkowane na poszerzenie potencjału analitycznego i informacyjnego badania cen konsumpcyjnych z uwzględnieniem sugestii i propozycji zgłaszanych przez różne grupy użytkowników.

Same jednak etapy procesu produkcji, formuły obliczania wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem oraz zasady weryfikacji rejonów, punktów sprzedaży, listy reprezentantów oraz systemu wag pozostają bez zmian od dwudziestu lat.

Karolina Banaszek
Rzecznik Prasowy Prezesa GUS