Dzień Statystyki Polskiej

9 marca obchodzimy co roku Dzień Statystyki Polskiej, ustanowiony uchwałą przez Radę Główną Polskiego Towarzystwa Statystycznego i Komitet Statystyki i Ekonometrii Polskiej Akademii Nauk oraz Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Data jest nieprzypadkowa, bowiem upamiętnia sesję Sejmu Czteroletniego 1789 roku, podczas której proklamowano spis ludności Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod nazwą „Lustracja dymów i podanie ludności”. Był to pierwszy spis powszechny na ziemiach polskich.

W tym roku ponadto przypada jubileusz stulecia pierwszego spisu powszechnego w odrodzonej Rzeczypospolitej.

13 maja 1921 r. Sejm Ustawodawczy RP wyznaczył datę pierwszego powszechnego spisu ludności w II Rzeczypospolitej na 30 września 1921 r. Na tej podstawie Rada Ministrów przyjęła 9 czerwca 1921 roku „Rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności”.  Był to unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, ujmujący zarówno definicje podmiotów spisywanych, organizację spisu, obowiązki spisowe, tajemnicę statystyczną, jak i informacje o spisie i jego promocji.

 

Dziś rozpoczyna się w Warszawie i w całem państwie spis ludności – pisał z entuzjazmem „Kurjer Warszawski” w wydaniu z 29 września 1921 roku. – Zbytecznem byłoby rozwodzić się nad znaczeniem spisu; dość powiedzieć, że na przeciąg 10 lat […] wyniki jego będą jedynem pewnem źródłem poznania Polski współczesnej […], stanowić będą materiał pierwszorzędnej doniosłości. Niema takiej organizacji społecznej, zawodowej, któraby nie oczekiwała z zainteresowaniem wyników spisu.

 

Państwo polskie odradzało się w wyniku połączenia ziem trzech zaborów o zupełnie różnej specyfice, strukturze demograficznej i narodowościowej, dlatego szybkie przeprowadzenie spisu ludności było sprawą konieczną i podstawową dla dalszego organizowania państwa.

 

Spis okazał się dużym wyzwaniem dla istniejącego zaledwie od 1918 roku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który był odpowiedzialny za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne całego przedsięwzięcia. W spis było zaangażowanych około 70 tys. komisarzy spisowych, a także kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy. Zadbano o to, by komisarzami spisowymi były osoby cieszące się poważaniem, obdarzane zaufaniem i mające w swoich środowiskach pewien autorytet.

 

Spis został poprzedzony szeroką kampanią informacyjną. Władze państwowe wydały ulotkę informacyjną, ukazała się też broszura „Pierwszy spis ludności”. GUS organizował konferencje prasowe, spotkania informacyjne, przygotowywał materiały i artykuły prasowe.

 

Arkusz spisowy obejmował szeroki zakres informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób, m.in. zawierał pytania o płeć, datę i miejsce urodzenia, stan cywilny, narodowość, obywatelstwo, język ojczysty i wyznanie, wykształcenie, charakterystykę zawodową, sytuację mieszkaniową. Znalazł się w nim także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości, a także – arkusze okręgowe. W  spisie 1921 roku znalazło się również unikalne badanie społeczne – formularz dla sierot.

 

Dane uzyskane w wyniku spisu przeprowadzonego według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 r przyniosły wiedzę na temat podstawowych kwestii, takich jak liczba ludności zamieszkująca obszar Rzeczypospolitej, jej struktura wiekowa, narodowościowa i wyznaniowa.

W ramach spisu sporządzono także wykazy gminne i powiatowe.

 

Według danych ze spisu 1921 roku liczba ludności Polski wynosiła 25 695 000. Polacy stanowili ponad 69% ludności, Rusini 15%, Żydzi blisko 8%, Białorusini 4%, Niemcy 3%.

Trzeba jednak pamiętać, że w momencie przeprowadzania spisu terytorium Polski nie było jeszcze definitywnie ustalone. Spis nie objął Wileńszczyzny i Górnego Śląska, a po zakończeniu spisu w ramach repatriacji do Polski powróciło ok. 0,5 mln osób, nie tylko narodowości polskiej.

W oparciu m.in. o wyniki powszechnego spisu ludności 1921 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował w 1930 roku monumentalny „Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” w polsko-francuskiej wersji językowej.

Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności zostały także opublikowane w serii Statystyka Polski w 29 tomach, z których ostatni został wydany w 1932 roku.

Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności z 1921 r. w wersji zdigitalizowanej można przeglądać w bibliotece cyfrowej dostępnej na stronie Centralnej Biblioteki Statystycznej: https://cbs.stat.gov.pl/

 

Zachęcamy do zapoznania się z infografiką dostępną na stronie: https://stat.gov.pl/infografiki-widzety/infografiki/infografika-powszechny-spis-ludnosci-1921,101,1.html