Dziś rozpoczyna się w Warszawie i w całem państwie spis ludności – pisał z entuzjazmem „Kurjer Warszawski” w wydaniu z 29 września 1921 roku. – Zbytecznem byłoby rozwodzić się nad znaczeniem spisu; dość powiedzieć, że na przeciąg 10 lat […] wyniki jego będą jedynem pewnem źródłem poznania Polski współczesnej […], stanowić będą materiał pierwszorzędnej doniosłości. Niema takiej organizacji społecznej, zawodowej, kulturalno-oświatowej czy politycznej, któraby nie oczekiwała z zainteresowaniem wyników spisu.

99 lat temu na ten pierwszy spis powszechny w II Rzeczpospolitej, niepodległej od ponad dwóch lat, scalonej z ziem trzech zaborów, rzeczywiście czekali dosłownie wszyscy. Choć pierwotny termin odroczyła wojna polsko-rosyjska, 9 czerwca 1921 roku Rada Ministrów przyjęła „Rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności”. Był to unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, przyjmujący określenia stosowane w spisie. Dotyczyło to zarówno definicji podmiotów spisywanych, organizacji spisu, obowiązków spisowych, tajemnicy statystycznej, jak i informacji o spisie i jego promocji.

Spis okazał się dużym wyzwaniem dla istniejącego zaledwie od 1918 roku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który był odpowiedzialny za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne tego przedsięwzięcia. W spis było zaangażowanych około 70 tys. komisarzy spisowych, kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy. Spis został poprzedzony kampanią informacyjną. Władze państwowe wydały ulotkę informacyjną, ukazała się też broszura „Pierwszy spis ludności”. GUS organizował konferencje prasowe, spotkania informacyjne, przygotowywał materiały i artykuły prasowe. Zadbano o to, by komisarzami spisowymi były osoby cieszące się poważaniem, obdarzane zaufaniem i mające w swoich środowiskach pewien autorytet.

Arkusz spisowy zawierał niezwykłe bogactwo informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób. Znalazł się w nim także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości, a także – arkusze okręgowe. W ramach spisu 1921 r. sporządzono także wykazy gminne i powiatowe.

W  spisie 1921 roku znalazło się również unikalne badanie społeczne – formularz dla sierot.

Pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonej Polsce został przeprowadzony według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 r. Według danych ze spisu 1921 roku liczba ludności Polski wynosiła 25 694 700. Polacy stanowili ponad 69% ludności, Ukraińcy15%, Żydzi blisko 8%, Białorusini 4%, Niemcy 3%.

W oparciu m.in. o wyniki powszechnego spisu ludności 1921 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował w 1930 roku monumentalny „Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” w polsko-francuskiej wersji językowej.

Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności zostały także opublikowane w serii Statystyka Polski w 29 tomach, z których ostatni został wydany w 1932 roku.

Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności z 1921 r. w wersji zdigitalizowanej można przeglądać w bibliotece cyfrowej dostępnej na stronie Centralnej Biblioteki Statystycznej: https://cbs.stat.gov.pl/