Dylematy związane z graficzną prezentacją danych
W tablicach statystycznych zawartych w różnego rodzaju publikacjach, zbiorowości lub zjawiska charakteryzowane są za pomocą liczb. Jednak bardziej sugestywną formą prezentacji danych (wyników obserwacji statystycznej), trafiającą lepiej do wyobraźni odbiorcy-czytelnika jest forma graficzna – wykresy.
W wykresach opisu zbiorowości czy zjawisk dokonujemy za pomocą obrazu. Ta forma wyrazu ma szczególnie zastosowanie w publikacjach o charakterze popularyzacyjnym i jest powszechnie stosowana w prezentacjach multimedialnych. Wykresy w porównaniu z tablicami statystycznymi są z reguły ogólniejszą, bardziej skondensowaną formą prezentacji danych.
Podobnie jak rodzaj tablicy, tak i rodzaj wykresu zależą od charakteru analizowanych zbiorowości i zjawisk oraz od celu, któremu przede wszystkim ma służyć. Ponadto wykresy będące narzędziem popularyzacji muszą charakteryzować się prostą budową, atrakcyjną formą oraz posiadać zwięzły i ogólnie stosowany opis. Wykresy z reguły służą do przedstawienia liczebności zbiorowości lub wielkości zjawisk, ich struktury albo dynamiki, często na tle wielkości, struktury lub dynamiki innych zbiorowości lub zjawisk.
Formy graficznej prezentacji danych
Wykresy powierzchniowe
Wykresy liniowe
Wykresy mapowe
Wykresy złożone (kombinowane)
Wykresy obrazkowe
Formy graficznej prezentacji danych
W praktyce wykorzystywanych jest wiele rodzajów wykresów statystycznych. O zastosowaniu konkretnego do wizualizacji zbiorowości czy zjawisk społeczno-gospodarczych decyduje charakter zbiorowości oraz specyfika analizowanego zjawiska. Dobór formy uzależniony jest także od rodzaju tablicy (szeregu statystycznego), w której są zapisane informacje oraz od charakteru prawidłowości, które wykres ma pokazywać.
Do najczęściej stosowanych graficznych form prezentacji danych należą wykresy:
- powierzchniowe, w tym słupkowe i kolumnowe,
- liniowe,
- mapowe,
- obrazkowe,
- złożone (kombinowane) w tym warstwowe, saldowe i kartodiagramy.
Jak budować wykres
Budując wykres należy szczególną uwagę przywiązywać do jego zatytułowania, aby dokładnie określić zbiorowość będącą przedmiotem prezentacji (co? gdzie? kiedy?), źródło danych, opis skali oraz legendę, czyli objaśnienie użytych symboli, barw. Pole wykresu zwane też wykresem właściwym, zawiera obraz graficzny prezentowanej zbiorowości lub zjawiska. Jest to niewątpliwie najważniejsza część wykresu, decydująca o stopniu realizacji celu, któremu służy wykres. Obraz graficzny zawiera bowiem informacje, które chcemy przekazać odbiorcy. Wykres powinien więc w sposób plastyczny, komunikatywny, sugestywny i atrakcyjny ukazywać zbiorowość lub zjawisko.
Przykłady zastosowania określonych wykresów do prezentacji zbiorowości i ilustracji zjawisk przedstawione w artykule pochodzą z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego i urzędów statystycznych.
Rozmaitość form graficznych wykresów można poznać chociażby przy studiowaniu Małego Rocznika Statystycznego.
Jakie programy wykorzystać
Bogaty zasób możliwości graficznego przedstawienia danych można znaleźć w programach komputerowych, które po wczytaniu danych generują nam żądane wykresy. Najprostszymi i najpopularniejszymi aplikacjami informatycznymi, które możemy zastosować do tworzenia wykresów są różne arkusze kalkulacyjne. Najbardziej znanym jest tu arkusz kalkulacyjny Excel – jeden z programów MS Office. Do prezentacji graficznej możemy wykorzystać też specjalne programy do grafiki komputerowej np. Corel Draw, bądź skorzystać z pakietów statystycznych (SPSS, SAS, MINITAB, STATISTICA) przeznaczonych do wspomagania analiz statystycznych, które dysponują szerokim wachlarzem metod graficznej prezentacji danych.
Korzystając z tych programów trzeba jednak szczególną uwagę przykładać do właściwego doboru formy graficznej, odpowiadającej analizowanemu zjawisku (zbiorowości) jak również mieć na względzie rodzaj prawidłowości, którą wykres ma pokazywać.
Wykresy powierzchniowe
Mają postać figur płaskich takich jak prostokąty (słupki, kolumny), kwadraty, koła, trójkąty równoboczne. W graficznej prezentacji wykorzystywane są najczęściej pola tych figur. Wykresy powierzchniowe służą m.in. do opisu zmian w liczebności i strukturze zbiorowości charakteryzowanej za pomocą za pomocą cechy ilościowej lub jakościowej oraz do przedstawienia zmian w poziomie przebiegu zjawiska w czasie. Wybór figury geometrycznej powinien być taki, aby umożliwiał odbiorcy ocenę prezentowanych zjawisk.
Jeżeli przy sporządzaniu wykresów korzysta się z układu współrzędnych, to na osi odciętych (poziomej) odkładamy zazwyczaj wartości cechy a na osi rzędnych (pionowej) liczebności (częstości) występowania wariantów cechy.
W przypadku szeregów czasowych na osi poziomej zaznaczamy momenty lub okresy czasu, a na osi pionowej wielkości (lub dynamikę) badanych zjawisk. Skala na osi odciętych nie zależy od przyjętej skali na osi rzędnych. Do prezentacji szeregów czasowych często korzystamy również z wykresów liniowych.
Wykresy słupkowe i kolumnowe
Do przedstawienia struktury zbiorowości w liczbach względnych (w procentach) wykorzystuje się powierzchnię całego prostokąta, wyznaczoną przez dowolną jego szerokość i wysokość. Na wykresie słupkowym całą powierzchnię prostokąta traktuje się jako 1 lub 100%, a wskaźnik struktury wyznacza odpowiednią część jego powierzchni.
Na wykresach poniżej powierzchnia (albo długość czy wysokość) każdego słupka odzwierciedla liczbę jednostek w każdej kategorii, a wszystkie słupki razem całą liczebność zbiorowości. Kolejność prezentowania słupków może być dowolna. Z reguły wykres jest formą pewnego uogólnienia tablicy czy szeregu stąd na wykresie powinniśmy zastosować kryterium porządkujące, np. od kategorii najczęściej występującej do najmniej licznej lub odwrotnie.
Wykresy kołowe
Podobnie jak wykresy prostokątne służą do prezentacji struktury różnych zbiorowości. Umieszczenie pierwszego wycinka w kole należy rozpocząć od punktu oznaczającego godzinę 12 na zegarze. Każdy następny wycinek jest umieszczany zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Na wykresie kołowym powierzchnię koła przyjmuje się za 100% = 360° (stopni) x 1% = 3,6°, np. w 2010 r. udział podmiotów, których podstawowym rodzajem działalności są roboty budowlane związane z budową obiektów inżynierii lądowej i wodnej w strukturze zbiorowości wynosi 36,0%. Na wykresie kołowym odpowiada to wycinkowi koła o mierze kątowej wynoszącej w tym przypadku 3,6° x 36,0% = 129,6°.
Wykresy bryłowe
W wykresach słupkowych i kołowych wybieramy płaską postać figur, ponieważ dostarcza ona najbardziej czytelnych informacji o strukturze zbiorowości statystycznej. Jednakże w praktyce obok płaskiego wizerunku prostokąta czy koła stosuje się ich odmianę trójwymiarową tzn. zamiast prostokąta wykreślany jest prostopadłościan, a zamiast koła walec (często z dodatkowo oddzielonymi od siebie wycinkami). Wykres słupkowy i kołowy trójwymiarowy określa się mianem wykresów bryłowych.
Piramida wieku
W celu zaprezentowania graficznie struktury demograficznej ludności stosujemy pewien rodzaj wykresu słupkowego zwany piramidą wieku (i płci). W ten sposób przedstawiamy ludność według płci i wieku. Ten sposób prezentowania zbiorowości charakteryzowanej jednocześnie przez dwie cechy – mierzalną i niemierzalną możemy zastosować również do pokazania np. ludności według miejsca zamieszkania i wieku, migracji ludności według płci i wieku migrantów oraz pracujących według płci i wieku.
Wykresy liniowe
Mają charakter linii wykreślonej w układzie współrzędnych prostokątnych. Najczęściej stosowane są do prezentacji zmian w czasie w poziomie jednorodnych, pojedynczych zjawisk (ich wielkości), np. produkcji samochodów osobowych, wydobycia węgla kamiennego, sprzedaży komputerów, liczby pracujących.
Wykresy mapowe
Przedstawiają przestrzenne zróżnicowanie analizowanych zjawisk. Najczęściej za ich pomocą, stosując barwną skalę prezentujemy różnice w natężeniu badanego zjawiska. Im większe natężenie analizowanego zjawiska tym ciemniejszy kolor na mapie.
Potocznie tego typu wykresy nazywane są kartogramami. Przede wszystkim w tej formie graficznej przedstawiamy przestrzenne zróżnicowanie wskaźników natężenia takich jak: stopa bezrobocia rejestrowanego, gęstość zaludnienia, plony z ha, lesistość, gęstość sieci (drogowej, kolejowej, przesyłowej, wodno-kanalizacyjnej), PKB na 1 mieszkańca, odpady wytworzone na 1 km2.
Wykresy złożone (kombinowane)
Występują w różnych postaciach łączących w sobie odmienne formy graficzne, np. wykres liniowy i powierzchniowy, kartogram i wykres słupkowy lub kołowy. Za ich pomocą można przedstawić jednocześnie zmiany poziomu i struktury zjawisk rozpatrywanych w czasie (wykres warstwowy) lub też efekt nakładania się zjawisk logicznie powiązanych (wykres saldowy).
W przypadku kiedy chcemy przedstawić zmiany zachodzące w czasie dla dwóch zjawisk powiązanych ze sobą logicznie, ale charakteryzujących się różnym rzędem wielkości (bądź różnymi jednostkami miary) powinniśmy zastosować podwójną skalę na osi pionowej (rzędnej). Zmiany w czasie jednego zjawiska przedstawiamy za pomocą wykresu liniowego a drugiego za pomocą słupków. Dzięki temu zabiegowi możemy zaobserwować, czy kierunek zmian w czasie był dla obu zjawisk podobny, czy też dały się zauważyć odmienne tendencje np. liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia, liczba statków i ich tonaż, liczba samolotów i liczba pasażerów.
Uwaga: Wyraźniej dynamikę badanych wielkości można zaprezentować stosując zamiast wartości bezwzględnych indeksy (wskaźniki dynamiki).
Wykresy warstwowe
W przypadku, kiedy mamy do czynienia z kilkoma zbiorowościami powiązanymi ze sobą logicznie (np. pracujący w przemyśle z podziale na pracujących w poszczególnych sekcjach przemysłu) chcąc jednocześnie obserwować zmiany w czasie w poziomie liczebności poszczególnych zbiorowości i zmiany zachodzące w ich strukturze posługujemy się wykresem warstwowym, zbudowanym na podstawie liczb bezwzględnych, natomiast jeżeli interesują nas głównie zachodzące zmiany struktury posługujemy się liczbami względnymi.
Wykresy saldowe
Poniższy przykład przedstawia przyrost naturalny. Różnica, czyli saldo liczby urodzeń i liczby zgonów, informuje o wielkości przyrostu naturalnego. Graficznym obrazem przyrostu naturalnego jest zatem płaszczyzna zawarta między liniami przedstawiającymi liczbę urodzeń i liczbę zgonów w latach 1946-2012.
Kartodiagram
W wyniku połączenia mapy z wykresami powierzchniowymi lub obrazkowymi otrzymujemy wykres, który nosi nazwę kartodiagramu.
Wykresy radarowe
W celu porównania zebranych danych dla kilku zbiorowości charakteryzowanych przez tą samą cechę mierzalną lub przedstawienia tej samej zbiorowości opisywanej przez kilka cech możemy wykorzystać pewien typ wykresu liniowego zwanego wykresem radarowym. Dane na tym wykresie przedstawiamy na bazie koła, w którym wartości liczbowe zamieszczone są na osiach (liniach) wychodzących promieniście ze środka koła (tzw. punktu centralnego). Ten typ wykresu może być zastąpiony wykresem kolumnowym. Poniżej przykłady wykresów radarowych.
Wykresy obrazkowe
Prezentują dane liczbowe dotyczące struktury analizowanej zbiorowości za pomocą znaków lub obrazków (symboli) odpowiadających swoim wyglądem rodzajowi zbiorowości, którą charakteryzują lub badanej cesze. I tak np. symbolem oznaczającym ludność jest sylwetka człowieka, lasy – obrazek drzewa, zarejestrowane samochody – obrazek samochodu, spożycie poszczególnych warzyw i owoców – odpowiednie ich symbole.
Wykresy te nie odzwierciedlają dokładnie wielkości zbiorowości czy wartości badanych cech w zbiorowości, bowiem nie jest to najważniejsze. Podstawowym celem tego typu prezentacji graficznej jest przyciągnięcie uwagi odbiorcy i skierowanie jej na prezentowane na wykresie zjawisko. W praktyce zróżnicowanie liczebności przypisanych poszczególnym wariantom cechy wyrażamy poprzez odpowiednią liczbę znaków – symboli identycznego rozmiaru. W przypadku prezentacji graficznej cechy kolejnym większym jej wartościom (wariantom) nadajemy coraz większe te same symbole – obrazki.
