Powołanie Głównego Urzędu Statystycznego w 1918 roku  

Główny Urząd Statystyczny powołany został do życia Reskryptem Rady Regencyjnej z dnia 13 lipca 1918 r. Po roku działalności uzyskał ustawową regulację (ustawa z dnia 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej – Dz. U. Rz. P. Nr 85, poz. 464), od tego też momentu rozpoczęły się przygotowania do pierwszego powszechnego spisu ludności na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Fot. Pierwsza siedziba GUS w latach 1918 – 1919 przy ul. Jasnej 10 w Warszawie

Spis ludności w 1921 roku

9 czerwca 1921 roku przyjęte zostało Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności. Był to unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, przyjmujący określenia stosowane w spisie. Dotyczyło to zarówno definicji podmiotów spisywanych, organizacji spisu, obowiązków spisowych, tajemnicy statystycznej, jak i informacji o spisie i jego promocji.

Fot. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 lipca 1921 roku

Pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonej Polsce został przeprowadzony w 1921 roku według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 roku.

Nie zakończyła się jeszcze wówczas masowa repatriacja ludności, trwały także wewnętrzne migracje w kraju. Nie było definitywnie ustalonych granic państwa polskiego i dlatego, np. część Wileńszczyzny i Górnego Śląska nie została objęta spisem. Potrzeby państwa polskiego, przystępującego do odbudowy zintegrowanego organizmu społeczno-gospodarczego po 123-letniej niewoli, zdecydowały o tak szybkim przeprowadzeniu spisu.

Fot. Publikacja zawierająca wyniki spisu z 1921 roku dla M.St. Warszawy wydana w 1926 roku

Arkusz spisowy zawierał niezwykłe bogactwo informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób, zawierał także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości i wreszcie arkusze okręgowe. W ramach spisu 1921 r. sporządzono także wykazy gminne i powiatowe.

Dodatkowo w programie spisu 1921 roku znalazło się unikalne badanie społeczne – formularz dla sierot.

Fot. Arkusz spisowy zastosowany w powszechnym spisie ludności w 1921 roku

Imponuje do dnia dzisiejszego zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Jak dotychczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości, a także w odrębnych tomach dla każdego województwa.

Fot. Publikacja zawierająca wyniki spisu z 1921 roku charakteryzujące gospodarstwa wiejskie w województwach centralnych wydana w 1928 roku

Wyniki spisu ludności z 1921 roku opublikowano w 29 tomach obejmujących łącznie 6 mln informacji. Większość publikacji ukazała się w okresie od 5 do 7 lat po spisie. Ponadto duża część publikacji zawierającej wyniki spisu została wydana w polsko-francuskiej wersji językowej.

Fot. Publikacja „Ogólne wyniki spisu ludności, domów, budynków, mieszkań i zwierząt domowych w Krakowie, z 30 września 1921 roku” wydana w 1924 roku 

W oparciu m.in. o wyniki powszechnego spisu ludności 1921 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował w 1930 roku monumentalny „Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” w polsko-francuskiej wersji językowej.

Fot. Publikacja „Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” wydany w 1930 roku nakładem Głównego Urzędu Statystycznego

Pracownicy GUS

W 1923 roku pracowało w GUS ogółem 1316 osób, w tym 800 pracowników stanowili okresowo zatrudnieni przy opracowaniu spisu powszechnego ludności. W końcu lat dwudziestych liczba stałych pracowników GUS wynosiła ok. 400 osób.

Okresowy wzrost zatrudnienia nastąpił w latach 1931-1935 w związku z opracowaniem wyników Drugiego Spisu Powszechnego Ludności 1931 roku. Pod koniec lat 30. XX wieku liczba stałych pracowników GUS wynosiła ok. 500-600 osób, łącznie z pracownikami Wydziały Spisów Powszechnych. Nie było wówczas żadnych służb terenowych statystyki.

Fot. Fotografia zbiorowa 72 pracowników Głównego Urzędu Statystycznego wykonana 2 grudnia 1923 roku w ówczesnej siedzibie Urzędu w Alejach Jerozolimskich 32 w Warszawie  

Pracownikom, którzy brali udział w realizacji spisów przyznawano odznaki pamiątkowe „Za ofiarną pracę”.

Fot. Zaświadczenie o nadaniu przez Główny Urząd Statystyczny odznaki pamiątkowej „Za ofiarną pracę” dla Mieczysława Syskiego za pracę przy pierwszym spisie ludności Rzeczypospolitej w dniu 30 września 1921 roku w powiecie płońskim 

Spis ludności w 1931 roku

Kolejny spis przeprowadzono w 1931 roku. Rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września w sprawie przeprowadzenia drugiego powszechnego spisu ludności ustaliło jego termin na 9 grudnia 1931 roku.

Organizacja, zasady prawne, obowiązki i zadania służb spisowych były kontynuacją rozwiązań z 1921 roku, a zakres tematyczny spisu był bardzo podobny. Zaczęto natomiast przywiązywać większą wagę do zadań, obowiązków i kompetencji komisarzy spisowych (dzisiejszych rachmistrzów).

Fot. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1931 roku w sprawie przeprowadzenia drugiego powszechnego spisu ludności  

Każdy komisarz spisowy w 1931 roku podpisywał zobowiązanie przyjmując obowiązki naczelnego komisarza spisowego, a także otrzymywał imienną legitymację, co oznacza, że od początku polskich spisów służby spisowe były „urzędnikami państwowymi na służbie”, których chroniło prawo, a dane, które zbierali, były objęte ścisłą tajemnicą statystyczną.

Służby spisu 1931 roku przywiązywały ogromną wagę do popularyzacji spisu. Stąd też pojawiła się w obiegu ulotka „Co nam da drugi Powszechny Spis Ludności?”. Było to umiejętne połączenie informacji o wynikach spisu 1921 roku, objaśnień do spisu 1931 roku oraz promocji samej idei spisu powszechnego.

Fot. Wzór legitymacji rachmistrza i podpisywanego zobowiązania 

Podczas II powszechnego spisu ludności 1931 roku, podobnie jak w spisie 1921 roku, badano ludność ze względu na wyznanie i język ojczysty.

Fot. Arkusz spisowy (formularz A) z drugiego powszechnego spisu ludności 1931 roku 

Podstawowe opracowanie po spisie powszechnym ludności w 1931 roku obejmowało zagadnienia mieszkań, gospodarstw domowych, ludności i stosunków zawodowych i zostało wydane dla wszystkich województw i największych miast Polski ( Warszawa, Kraków, Lwów, Wilno, Poznań i Łódź).

Fot. Publikacja „Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe” zawierający dane zebrane dla miasta Poznania, wydana w 1938 roku  

Jedną z pierwszych publikacji wydanych po drugim Powszechnym Spisie Ludności 1931 roku była analiza statystyczna „Mieszkania”, wydana przez Główny Urząd Statystyczny.

Fot. Publikacja „Mieszkania” wydana nakładem GUS w 1933 roku 

Jedną z ciekawszych syntez analityczno-statystycznych wydanych po drugim Powszechnym Spisie Ludności 1931 roku była publikacja „Nieruchomości i budynki w miastach” wydana przez Główny Urząd Statystyczny.

Fot. Publikacja „Nieruchomości i budynki w miastach” wydana w 1935 roku 

Kolejnym interesującym analitycznym opracowaniem danych uzyskanych podczas spisu ludności w 1931 roku była publikacja „Pochodzenie ludności m. Lwowa” autorstwa Edwarda Tomaszewskiego.

Fot. Publikacja „Pochodzenie ludności m. Lwowa” wydana w 1939 roku  

Dane zebrane podczas spisów w 1921 i w 1931 roku obejmujące zagadnienia narodowości, języka, wyznania, edukacji, a także demograficzne i rynku pracy stanowiły bogaty materiał poznawczy, o wartości trudnej do przecenienia dla zarządzania państwem.

Wyniki dwóch spisów powszechnych przeprowadzonych w odradzającym się państwie polskim publikowane były w ujęciu porównawczym w szeregu wydawnictw. Przedstawione zostały m.in. w formie graficznej w „Statistical Atlas of Poland” autorstwa Edwarda de Sztrema, wydanym przez Rząd Londyński w 1941 roku.

Fot. Porównanie liczby ludności według spisów z 1921 i 1931 roku w „Statistical Atlas of Poland” Edwarda de Sztrema   

Pierwsze tymczasowe wyniki drugiego powszechnego spisu ludności 1931 roku, GUS opublikował w broszurze z dnia 5 kwietnia 1932 roku. Zawierała ona dane dotyczące liczby mieszkańców miast powyżej 10 000 w porównaniu ze spisem 1921 roku.

Fot. Wyniki tymczasowe drugiego Spisu Powszechnego Ludności RP z 1931 roku - przedstawiające porównanie miast liczących powyżej 100 000 mieszkańców według spisu w 1921 i 1931 roku 

Na podstawie wyników spisów powszechnych z 1921 i 1931 roku Kazimierz Belina-Wójcikiewicz opublikował w „Atlasie Poglądowo-Statystycznym” wykres z danymi dotyczącymi procentowego udziału ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce.

Fot. Publikacja „Atlas Poglądowo-Statystyczny” autorstwa Kazimierza Beliny-Wójcikiewicza