Spis ludności Rzeczypospolitej w 1789 roku
Pierwszym spisem ludności na ziemiach polskich był spis przeprowadzony na podstawie uchwalonej przez Sejm Czteroletni (1788–1792) na sesji w dniu 9 marca 1789 r., Konstytucji z 22 czerwca 1789 r. „Lustracya dymów i podanie ludności”, uzasadniającej przeprowadzenie spisu i formularz „Tabella ludności spisu 1789 r.”
Fot. Tekst konstytucji z 22 czerwca 1789 roku – „Lustracya dymów i podanie ludności”, uzasadniającej przeprowadzenie spisu
Uchwała została podjęta w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie.
Fot. Sala Senatorska Zamku Królewskiego w Warszawie, w której posłowie Sejmu Czteroletniego uchwalili 22 czerwca 1789 roku ustawę o spisie ludności
Inicjatorem uchwały Sejmu był poseł hrabia Fryderyk Józef Moszyński (1737–1818). Był on także autorem tabel statystycznych do spisu 1789 r. oraz statystycznej metody wymiaru podatków na rzecz wojska. Wystąpienie posła na sesji sejmowej w dniu 9 marca 1789 r. uzasadniało przeprowadzenie spisu ludności potrzebami administracji i wojskowości Rzeczypospolitej.
Fot. Hrabia Fryderyk Józef Moszyński (ur. 1737 – zm. 1818)
Wyniki spisu z 1789 r. posłużyć miały do uchwalenia podatku na utrzymanie stałej stutysięcznej armii Rzeczpospolitej. Dlatego spis miał zbadać liczbę i strukturę społeczno-zawodową ludności miast i wsi. Ludność żydowską i karaimską spisywano na specjalnych wzorach druków.
Sejm Czteroletni uchwalił również obowiązek stałej rejestracji ruchu naturalnego ludności począwszy od 1 stycznia 1790 roku. Zobowiązano władze kościelne do przesyłania do komisji skarbowych danych dotyczących rejestracji metryk ślubów, chrztów i pogrzebów oraz rejestracji wszystkich mieszkańców.
Chociaż spis ten, ze względu na jego charakter, nie objął stanów uprzywilejowanych, tj. szlachty i duchowieństwa, to jednak stał się podstawą szacunków obliczania zaludnienia Rzeczypospolitej końca XVIII w. przez dawnych i współczesnych historyków i statystyków.
Fot. Wystąpienie hrabiego Fryderyk Józefa Moszyńskiego na sesji sejmowej z 9 marca 1789 r., w której posłowie Sejmu Czteroletniego uchwalili ustawę o spisie ludności
W specjalnym numerze Biuletynu Informacyjnego Polskiego Towarzystwa Demograficznego z 2005 r. Kazimierz Latuch wydał opracowanie krytyczne spisu ludności Rzeczypospolitej 1789 roku.
Fot. Wydanie „Biuletynu Informacyjnego Polskiego Towarzystwa Demograficznego” z 2005 roku
Spisy ludności w Księstwie Warszawskim w 1808 i 1810
W 1808 i 1810 roku przeprowadzono na terytorium Księstwa Warszawskiego pierwsze powszechne spisy ludności. Badano wówczas – stosując odrębne formularze dla miast i wsi – stan ludności i jej strukturę demograficzną (płeć, wiek), wyznanie, sytuację zawodową oraz liczbę domów.
Spisy miały objąć wszystkich mieszkańców Księstwa Warszawskiego. Ich celem było przede wszystkim ustalenie liczby ludności zdolnej do poboru do armii napoleońskiej. Pominięto jednak, zwłaszcza w trakcie spisu w 1808 roku, znaczną część ludności.
Dlatego wyniki spisów budzą zastrzeżenia zarówno co do liczby ludności, jak i jej struktury. W celu opracowania materiałów spisowych powołano w Warszawie w 1810 roku Biuro Statystyczne podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Była to pierwsza centralna państwowa instytucja statystyczna na ziemiach polskich i jedna z pierwszych w Europie.
Fot. Tablica przedstawiająca ludność miast Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów 1808 i 1810 r. Źródło: „Tabella Specyalna Miast Xięstwa Warszawskiego”
Spis ludności i domów w Królestwie Polskim w latach 1824–1826
Na terenie Królestwa Polskiego, utworzonego w 1815 r. decyzją Kongresu Wiedeńskiego, przeprowadzono w latach 1824–1826 spis ludności i domów. Zbieraniem i opracowywaniem danych statystycznych zajmował się w tym okresie oddział statystyczny Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych z siedzibą w Warszawie przy Placu Bankowym.Wyniki badań prowadzonych przez tę instytucję na ogół nie były publikowane.
Wyjątek stanowi publikacja „Tabella miast, wsi i osad Królestwa Polskiego” wydana w 1827 roku, zawierająca wyniki spisu z lat 1824 – 1826. Podawała ona dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości liczbę ludności i ilość domów, charakteryzując jednocześnie jej położenie geograficzne, przynależność administracyjną i kościelną.
Fot. Publikacja „Tabella miast, wsi i osad Królestwa Polskiego”
Po dokonanym 1 stycznia 1867 roku podziale Królestwa Polskiego na 10 guberni sprawy badań statystyki ludności zostały powierzone władzom poszczególnych guberni. W związku z tym w 1868 roku zlikwidowana została również Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego.
Władze guberni począwszy od lat 70. XIX wieku publikowały wyniki prowadzonych badań, jak również zestawienia statystyczne dotyczące najważniejszych zagadnień społeczno – gospodarczych dla poszczególnych guberni w publikacji „Obzory” (Przeglądy) guberni.
Jedynie w Warszawie została utworzona w 1864 roku, jako jednostka organizacyjna Magistratu, Sekcja Statystyczna, która co roku publikowała „Obzor groda Warszawa”.
Fot. „Spis Guberni Kieleckiej” wydany w 1909 roku w Kielcach. Publikacja ze zbiorów Centralnej Biblioteki Statystycznej
Spis ludności w Królestwie Polskim w 1897 roku
Spisy ludności w Królestwie Polskim w II połowie XIX w. przeprowadzane były z inicjatywy lokalnych władz administracyjnych. Różniły się one jednak znacznie organizacją, zakresem tematycznym i metodami opracowywania wyników. Nie były to spisy powszechne i nie odpowiadały normom zalecanym przez uchwały Międzynarodowego Instytutu Statystycznego. W Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim spis ludności zamierzano przeprowadzić już w latach siedemdziesiątych XIX w., jednak trudności finansowe i organizacyjne uniemożliwiły realizację tego przedsięwzięcia.
Pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzono jednocześnie w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim dopiero 9 lutego 1897 r. Był to jedyny spis powszechny dokonany w Królestwie Polskim aż do 1914 r.
W spisie 1897 r. badano szczegółowo: płeć, wiek, wyznanie, stan cywilny, miejsce urodzenia, skład społeczno-zawodowy ludności i jej wykształcenie. Wyniki tego spisu opublikowano w skali powiatów i miast, dla każdej z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego oraz odrębnie dla miasta Warszawy.
Fot. Formularz pierwszego ogólnorosyjskiego spisu ludności w języku polskim i rosyjskim, zawierający informacje dotyczące zasad przeprowadzania spisu
Wyniki pierwszego powszechnego spisu ludności Królestwa Polskiego 1897 roku zostały opublikowane w wydanej w 1905 roku „Naselennyje mesta Rossijskoj Imperii”.
Fot. Publikacja „Naselennyje mesta Rossijskoj Imperii” wydana w 1905 roku z wynikami pierwszego powszechnego spisu ludności Królestwa Polskiego 1897 roku
Do 1915 roku centralną państwową instytucją statystyczną był Warszawski Komitet Statystyczny powołany do życia w 1877 roku. Podlegał istniejącemu od roku 1858 rosyjskiemu Centralnemu Komitetowi Statystycznemu. Jego głównym zadaniem było zbieranie danych liczbowych z terenu całego Królestwa Polskiego.
Fot. Siedziba Warszawskiego Komitetu Statystycznego Królestwa Polskiego w Warszawie
W latach 1889 – 1914 Warszawski Komitet Statystyczny opublikował w 40 tomach zatytułowanych „Trudy Warszawskogo Statisticzeskogo Komiteta” („Prace Warszawskiego Komitetu Statystycznego”) zebrane dane dotyczące ludności całego Królestwa Polskiego.
Fot. Tom „Trudów” (Prac) Warszawskiego Komitetu Statystycznego
W 1920 roku nakładem Głównego Urzędu Statystycznego wydana została praca Stefana Szulca „Wartość materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności b. Królestwa Polskiego”. Było to opracowanie o charakterze krytycznym.
Fot. Publikacja „Wartość materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności b. Królestwa Polskiego” Stefana Szulca
Spis ludności Galicji w 1910 roku
W monarchii austro-węgierskiej – w skład której wchodziła Galicja – powszechne spisy ludności przeprowadzano w latach: 1857, 1869, 1880, 1890, 1900, 1910, zawsze w dniu 31 grudnia.
Spisy ludności w Galicji były spisami imiennymi. Spisywano tzw. ludność stale zamieszkałą w danej miejscowości, jak i obecną w dniu spisu w tej miejscowości, choć w niej niemieszkającą na stałe. Taka zasada, sformułowana w 1869 roku, obowiązywała we wszystkich spisach austriackich od 1869 do 1910 r. Pytano o: nazwisko, płeć, stan cywilny, wiek i miejsce urodzenia, wady fizyczne i umysłowe. Tylko w pierwszych dwóch spisach (z lat 1857 i 1869) badano narodowość.
Wyniki spisu ludności Galicji z 1900 roku oprócz opracowania statystycznego doczekały się też opracowania kartograficznego w postaci map językowych i wyznaniowych wykonanych pod kierunkiem prof. dra Józefa Buzka, ówczesnego kierownika Krajowego Biura Statystycznego.
Fot. Prof. Józef Buzek, członek Cesarskiej Komisji Statystycznej i Krajowego Biura Statystycznego we Lwowie
Prof. Buzek opracował również zasady metodologiczne spisu ludności Galicji i Cesarstwa Austro – Węgier z 1910 r. Założenia te przedstawił w publikacji „Uwagi ze względu na zbliżający się spis ludności” wydanej w Krakowie w 1910 roku W pracy tej wyjaśnił, co to jest spis ludności, w jaki sposób jest przeprowadzany oraz scharakteryzował od strony statystycznej skład ludności Galicji w podziale na cechy demograficzne, skład narodowościowy i wyznaniowy.
Fot. Publikacja „Uwagi ze względu na zbliżający się spis ludności” Józefa Buzka
Pierwsze, niekiedy jeszcze tymczasowe, wyniki spisów ogłaszało dla Galicji utworzone w 1873 roku Krajowe Biuro Statystyczne we Lwowie w swoim organie – „Wiadomości o Stosunkach Krajowych”. Dane te były następnie przetwarzane i publikowane w m.in. w „Roczniku Statystyki Galicji” Krajowe Biuro Statystyczne pracowało niezależnie od istniejącej w Wiedniu do 1918 roku Centralnej Komisji Statystycznej i odegrało olbrzymią rolę w budowaniu autonomicznej, polskiej administracji w Galicji.
Fot. „Rocznik statystyki Galicji”, wydanie z 1887 roku
Wyniki powszechnych spisów ludności w Cesarstwie Austro – Węgierskim z lat 1890,1900 i 1910 wraz z danymi dla Galicji opublikowane zostały w wydanych w 1912 roku przez Biuro Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu dwóch zeszytach „Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31.Dezember 1910”.
Fot. Siedziba Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu
Publikacja „Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31.Dezember 1910” wydana przez Biuro Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu
Fot. Strona z zeszytu „Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31.Dezember 1910”
Oprócz Krajowego Biura Statystycznego od 1872 roku istniało Miejskie Biuro Statyczne we Lwowie, natomiast od roku 1884 również w Krakowie. Biuro lwowskie wydawało w latach 1874 – 1939 „Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie”, w których trzecim tomie po raz pierwszy w syntetyczny i porównawczy sposób zostały opracowane wyniki spisów ludności w Galicji w latach 1857, 1869, 1880 i 1890. W części drugiej publikacji przedstawione zostały również dane dotyczące ruchu ludności w 1892 roku.
Fot. Trzeci tom „Wiadomości Statystycznych o mieście Lwowie”
Miejskie Biuro Statystyczne w Krakowie wydawało natomiast w latach 1887 – 1912 publikację „Statystyka miasta Krakowa”, w której zostały opublikowane rezultaty spisów ludności Galicji, które odbywały się w latach 1880, 1890, 1900 i 1910. Wyniki te drukowano również w roczniku „Ősterreichische Statistik”.
Fot. Publikacja „Statystyka miasta Krakowa”
Spisy ludności na terenie Prus od 1816 r.
W państwie pruskim spisy ludności, w tym na terytorium ziem polskich pod zaborem pruskim, prowadzono od 1816 roku do 1867 roku co trzy lata, następnie zaś od 1871 roku co 5 lat.
Badaniami zajmowało się powołane do życia w 1805 roku w Berlinie Królewsko – Pruskie Biuro Statystyczne. Obejmowało ono swoim zasięgiem cały obszar ziem polskich znajdujących się pod zaborem pruskim, a także Śląsk i Mazury. Badania prowadzone były przez jednostki administracyjne wszystkich szczebli, a ich wyniki publikowano od 1881 roku w „Preussische Statistik” oraz w „Statistk des Deutschen Reichs”. W wydawnictwach tych publikowane były wyniki badań statystycznych ludności, spisów przemysłowych i rolnych, a także spisów powszechnych ludności.
Fot. Rozwój populacji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim i Prusach Zachodnich – mapa ze zbiorów CBS wykonana w oparciu o wyniki spisów ludności z lat 1890 – 1914
W okresie I wojny światowej Eugeniusz Romer, geograf i statystyk, twórca nowoczesnej kartografii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, opracował krytyczną analizę danych zebranych podczas spisów ludności na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w zakresie języka ojczystego, porównując te dane z informacjami uzyskanymi ze spisów szkolnych, dotyczących języka ojczystego dzieci chodzących do szkoły. Jego analiza zatytułowana „Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych” została opublikowana we Lwowie w 1919 r. w „Pracach geograficznych wydawanych przez Eugeniusza Romera”.
Fot. Eugeniusz Romer (1871 – 1954)
W pracy „Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych” Eugeniusz Romer przedstawił szczegółową analizę ludności polskiej na obszarze etnograficznie polskim w Prusach oraz określił powierzchnię tego obszaru etnograficznego opierając swe analizy na wynikach spisów ludności w Prusach i spisach szkolnych.
Fot. Publikacja „Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych”
Praca „Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych” Eugeniusza Romera
Fot. Wyniki analizy E. Romera przedstawione w pracy „Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych”